آموزش قرآن، از مهم مسائل حوزه استفاده از قرآن و ارتباط با سخن خداست. در اين باره يكي از شيوه‏هاي مهم در تحقيق و پژوهش پيرامون روش‏شناسي آموزش قرآن، مطالعه قرآن كريم و روايات اسلامي در راستاي استخراج و استنباط شيوه‏ها و روش‏هاي آموزش و ترويج قرآن است.
از اين ميان، شناخت و تحليل شيوه انتقال قرآن به پيامبر - كه خود نوعي آموزش به شمار مي‏آيد - از يك سو، و شناخت و تحليل شيوه آموزش قرآن توسط پيامبر اكرم(ص) به ياران خود از سوي ديگر، بسيار مهم به نظر مي‏رسد.
در اين مقاله كوشيده‏ايم چگونگي آموختن قرآن توسط خود پيامبر اكرم(ص) و چگونگي آموزش قرآن به وسيله ايشان را به ياران خود و مسلمانان صدر اسلام طرح و شرح نماييم. آنچه در اين مقاله بيشتر توجه ما را به خود جلب كرده است، نظام آموزش شنيداري (سمعي) قرآن است كه به عنوان روش آموزش قرآن - و با نام اقراء - در سيره پيامبر اكرم(ص) جاي داشته و همواره بر آن تاكيد مي‏شده است

قرآن آموختن پيامبر اكرم(ص) با نزول قرآن كريم آغاز شد. اين كه نزول قرآن چگونه بوده است و وحي الهي چيست، امري است كه چه بسا نتوان آن را تصور كرد و ماهيت و چگونگي آن را فهميد، ولي از آنجا كه وحي الهي و نزول قرآن عاملي در انتقال قرآن كريم از لوح محفوظ بر قلب پيامبر اكرم(ص) بوده است، نوعي آموزش شمرده مي‏شود. زيرا آياتي از قرآن كريم كه به مسأله نزول قرآن كريم پرداخته‏اند، تصويري از آموزش قرآن ارائه مي‏دهند كه براي ملموس نمودن پديده وحي، اين صحنه آموزشي، بسيار شبيه صحنه‏هاي آموزشي بشري ارائه شده است. اين آيات كه به مسأله نزول قرآن پرداخته‏اند، شيوه آموزش سخن خدا را توسط اولين معلم آن كه خداي رحمان است، بر اوّلين آموزنده آن، بيان كرده‏اند. از جمله: سنقرئك فلا تنسي1؛ لا تحرك به لسانك لتعجل به، ان علينا جمعه و قرآنه. فاذا قراناه فاتبع قرآنه، ثم ان علينا بيانه2؛ ورتلناه ترتيلا3؛ انا نحن نزلنا عليك القرآن تنزيلا4.
وحي الهي به هر كيفيت كه بر قلب پيامبر اكرم(ص) نازل شده است، امري است خاص و ويژه، ولي نكته مهم اين است كه آموزش قرآن در مرتبه بعد از نزول قرآن اگر بخواهد "دنباله‏رو وحي" باشد و از الگوهاي وحياني تبعيّت كند، حتي المقدور بايد به شيوه دريافت وحي، توسط پيامبر اكرم(ص) نزديك باشد. و اساساً يكي از علت‏هاي بيان آياتي مانند آيات مذكور در قرآن كريم، اين است كه در مقام آموزش و ترويج قرآن از اين آيات، استفاده روش‏شناختي نموده، و با تدبر در آيات مذكور بتوان شيوه‏ها و روشهاي آموزش، ترويج، تلاوت، انس و استفاده از قرآن را استنباط و استخراج كرد.
اين مسأله با بررسي عملكرد پيامبر(ص) در آموزش قرآن بسيار واضح مي‏شود، زيرا آن حضرت در مقام آموزش قرآن، قدم به قدم از الگوهاي وحياني آموزش كلام‏اللّه بهره جسته‏اند و قرآن نازل شده، بر خودشان را، نزولي دوباره داده و با همان شيوه‏هاي نزول قرآن، مبادرت به آموزش آن نموده‏اند. بنابراين شيوه‏ها و روش‏هاي آموزش و ترويج قرآن در مكتب پيامبراكرم(ص) خود، نزول ديگري بود كه توسط پيامبر اسلام در مورد آموزش قرآن اجرا مي‏شد و محصول آن، شباهت بسيار آموزش قرآن، به وحي الهي بود.
پيامبر اكرم(ص) كه با دقت بسيار از اين شيوه‏ها بهره مي‏جستند و به آموزش قرآن مي‏پرداختند، به محصولات اين آموزش بسيار اميدوار بودند و مي‏فرمودند: كسي كه حامل قرآن شود، گويي پيامبري را در دل خود جاي داده است و تفاوت آن با پيامبر در اين است كه به او وحي نمي‏شود و بس5، و اين يعني، شباهت بسيار آموزش قرآن با وحي الهي.
براي درك بهتر مطابقت آموزش وحياني و نبوي قرآن، كافي است، اشاره كنيم كه خداي تعالي به پيامبر اكرم(ص) مي‏فرمايد: سنُقرنك فلا تنسي يعني، در مقام انتقال قرآن، ما بر تو اقراء مي‏كنيم به گونه‏اي كه ديگر فراموش نمي‏كني، دقيقاً، بازتاب اين مطلب در سيره نبي اكرم(ص) چنين است كه آن حضرت نيز براي آموزش قرآن، شيوه اقراء آيات را برمي‏گزينند: يتلوا عليهم آياته و اصرار داشتند كه همگان در آموزش قرآن و از همان شيوه اقراء آيات، استفاده كنند و بارها مي‏فرمودند: بهترين شما كسي است كه قرآن را بياموزد و به ديگران ياد بدهد6. در كنار آن و در توضيح شيوه آموختن و آموزش دادن قرآن مي‏فرمودند: «خيركم من قرأالقرآن و اقرأه»7! يعني بهترين شما كسي است كه قرآن بخواند و آيات را بر ديگري اقراء كند.
از سوي ديگر، اگر خداوند چگونگي نزول و قرآن را ورتلناه ترتيلا8 بيان نموده است، پيامبر اكرم(ص) را نيز امر مي‏نمايد كه: ورتل القرآن ترتيلا9 كه بازتاب آن در رفتار پيامبر، تلاوت ويژه ايشان است؛8 از سوي ديگر، در برابر آيه ونزلناه تنزيلا10 - كه اشاره به نزول تدريجي قرآن دارد - آيه و قرآنا فرقناه لتقرأه علي الناس علي مكث11 - و قرآن را بخش بخش فرستاديم تا تو آن را به آرامي براي مردم بخواني - قرار دارد كه ناظر به توصيه و سفارش به آموزش و ترويج تدريجي قرآن است و بازتاب آن در سيره، آموزش پنج آيه پنج آيه و سوره به سوره و تقسيم سوره‏هاي طولاني به ركوعات است.
بنابراين، نكته كليدي آموزش قرآن اين است كه در آن، از الگوها و روش‏هاي وحياني، كه توسط پيامبر اكرم(ص) تنزيل يافته و بشري شده است و تا حد زيادي شبيه همان الگوها و شيوه‏هاست بايد بهره برده و از آياتي كه به اين مهم پرداخته‏اند با تدبر شايسته، روش و شيوه ارتباط با قرآن را استنباط نماييم.12
به همين منظور، در تفاسير و كتاب‏هاي علوم قرآني به اشاره‏ها و تفسيرهايي برمي‏خوريم كه بسيار جالب است؛ مرحوم مولي محسن فيض در تفسير سنُقرنك فلا تنسي، معناي نقرئك را نعلّمك بيان نموده است،13 و بدين وسيله "اقراء" را همان تعليم و شيوه آموزش دانسته‏اند. به تعبير درست‏تر روش آموزش قرآن را مساوي با اقراء آيات الهي، و اقراء آيات الهي را مساوي با روش آموزش قرآن بيان نموده‏اند.
بنابراين، اساس و اسلوب آموزش وحياني قرآن «اقراء» بوده است. در تبيين معناي اقراء و بيان كيفيت و شيوه آن اقراء، آيه ديگري در سوره قيامت وجود دارد كه عبارت است از: فاذا قراناه فاتبع قرآنه، (يعني پس هرگاه بر تو خوانديم از خواندن ما پيروي كن). "قرائت بر كسي" يا "تلاوت بر كسي" دقيقاً به معناي اقراء است، يعني، اگر آيات الهي بر كسي خوانده شود به قصد اينكه او نيز آنها را بشنود و تكرار كند، اين عمل «اقراء» ناميده مي‏شود، كه همان تبعيت از قرائت مقري است، و در اين آيه به همين نكته اشاره شده است.
در تفسير آيه ان علينا جمعه و قرآنه - يعني بر ماست جمع قرآن [در قلب تو] و خواندن آن [براي تو [- كه خود محصول اجراي آيه فاذا قراناه فاتبع قرآنه است، از ابن عباس نقل شده است كه سنقرئك فلا تنسي يعني جمع قرآن به وسيله خواندن آيات قرآن براي قرآن‏آموز (اقراء) باعث عدم فراموشي (لاتنسي) مي‏شود14.
بنابراين، شيوه قرآن آموختن پيامبراكرم(ص) چنين بوده است كه آيات الهي را مي‏شنيده و تكرار مي‏نموده‏اند، تا در سينه مباركشان جمع و حفظ گردد. در همين رابطه مولي محسن فيض در تفسير آيه فاذا قرآناه فاتبع قرآنه مي‏گويند: يعني، هنگامي كه قرآن را بر تو قرائت مي‏كنيم، به وسيله تكرار، از قرائت ما دقيقاً تبعيت كن تا آيات الهي در ذهن و قلبت جاي گيرد و مستقر شود.15 در تفسير شبّر نيز در اين زمينه مي‏خوانيم كه فاذا قرآناه فاتبع قرآنه يعني، هنگامي كه ما به واسطه جبرئيل بر تو قرآن را تلاوت مي‏كنيم، پس از شنيدن آن قرائت، دقيقاً تبعيت نما و آنرا تكرار كن.16 علامه طباطبايي(ره) نيز در بيان معناي اين آيه، فرآيند اقراء را با زيبايي بيان مي‏نمايند و مي‏فرمايند «فاذا قراناه فاتبع قرآنه» يعني، هنگامي كه به وسيله وحي، قرائت آيات الهي انجام شد و به پايان رسيد از اين قرائت، تبعيت نما و پس از اتمام قرائت ما، بخوان و تكرار كن.17
ملاحظه مي‏شود كه علماي اسلامي، همه جا اسلوب قرآن‏آموختن توسط شخص پيامبراكرم(ص) را به صورت اقرائي (سمعي) بيان نموده‏اند كه البته، اين فرآيند در عالمي به دور از حس و ماده صورت مي‏پذيرفته، ولي همين فرآيند توسط آن حضرت به صورت «تنزيلي و تنزلي» در پيش گرفته شده، و آموزش اقرائي و سمعي تشكيل شده است.

چنانچه پيش از اين نيز گفتيم، پيامبر اكرم(ص) براي آموزش قرآن كريم، نظام سمعي (اقراء) را برگزيدند و كوشش نمودند كه اين روش آموزش، به عنوان "تنها راه آموزش قرآن" جا بيفتد و رايج گردد.
از جمله قرائن متعدد اين مسأله، روايت جالبي است كه در تفسير نورالثقلين آمده است كه در آن حضرت علي(ع) به روش قرآن آموختن خود نزد پيامبراكرم(ص) اشاره كرده و بيان مي‏كند: «هيچ آيه‏اي نازل نمي‏شد مگر آنكه حضرت رسول(ص) آنرا بر من اقراء مي‏فرمود و مي‏خواند و من مي‏شنيدم و تكرار مي‏كردم و پس از آن، همان آيه يا آيات را بر من املاء مي‏فرمودند و من با خط خود آنها را مي‏نوشتم...»18
در كتاب‏هايي مانند: جمال القراء و كمال‏الاقراء، المرشد الوجيز، مناهل القرآنية، القراءات القرآنية و... مي‏توان به قرائن بسياري، مبني بر اينكه روش آموزش قرآن در سيره پيامبر اكرم(ص)، «اقراء آيات الهي» و «آموزش سمعي» بوده است، دست يافت. از جمله آنها، روايتي از عبدالله بن مسعود است كه مي‏گويد: «هفتاد سوره از قرآن كريم را كه خود از دهان پيامبر اكرم(ص) شنيده و ياد گرفته بودم بر آن حضرت عرضه كردم و دوباره خواندم»19، و يا اينكه ابي شامه مقدسي مي‏گويد: «اصحاب رسول الله به همان قرائتي كه پيامبر اكرم(ص) آيات را بر آنها اقراء نموده بودند، آيات را تلاوت مي‏كردند».20
سخاوي در بيان گوشه‏اي از فرهنگ آموزش قرآن در عهد نزول مي‏گويد: معلمين قرآن در صدر اسلام، با اقتدا به شخص پيامبر اكرم(ص)، آيات قرآن را بر متعلمين مي‏خواندند [تا بشنوند و تكرار كنند، و بدين شيوه قرآن را بياموزند[ چنان كه شخص پيامبر اكرم(ص) نيز كتاب خداي عزّوجلّ را همان گونه كه امر شده بود بر مردم تلاوت مي‏فرمودند، و دقيقاً به اين شكل بود كه جبرئيل، قرآن را به آن حضرت عرضه مي‏كرد، چنان كه خداي تعالي فرموده است: «فاذا قراناه فاتبع قرآنه»، و معلمين قرآن در زمان رسول خدا(ص) به كسي كه قصد يادگيري قرآن را داشت آيات را به صورت پنج آيه پنج آيه آموزش مي‏دادند و مي‏گفتند كه جبرئيل نيز به همين شكل آيات را به پيامبراكرم(ص) تلقين و تعليم نموده است.21
در مناهل العرفان نيز آمده است پيامبر اكرم(ص) براي آموزش قرآن به كساني كه از جامعه مسلمين دور بوده‏اند، كساني را مي‏فرستاد تا براي ايشان قرآن را اقراء كنند و با بهره‏گيري از نظام سمعي، قرآن را آموزش دهند، چنان كه مصعب بن عمير و ابن ام مكتوم را، قبل از هجرت به مدينه فرستادند، و معاذبن جبل را نيز پس از هجرت براي اقراء آيات به مكه فرستادند.22
در همان كتاب از عبادة بن صامت نقل شده است كه هنگامي كه فردي به مدينه مهاجرت مي‏نمود و به جمع مسلمانان وارد مي‏شد، پيامبر اكرم(ص) او را به يكي از ما مي‏سپرد تا به وي قرآن را آموزش دهيم.23 در جمال‏القراء روايت ديگري آمده است كه حاكي از رشد و گسترش فرهنگ آموزش سمعي و اقرائي در بين صحابه و تشويق نبوي از آن، مي‏باشد. ابو عبيد از سهل بن سعد انصاري نقل مي‏كند كه روزي رسول خدا بر ما وارد شدند در حالي كه ما مشغول اقراء و آموزش آيات به يكديگر بوديم و سوره‏هايي را كه ياد گرفته بوديم اقراء مي‏كرديم، در اين لحظه رسول خدا فرمودند: «الحمدلله، كتاب الله عزّوجل واحد فيه الاحمر و الاسود اقروءاالقرآن، اقروالقرآن قبل ان يجي‏ء اقوام يقيمونه كما يقام القدح...».24 الحمدالله! كتاب خداي عزوجل براي سرخ و سياه يكي است. قرآن بخوانيد. قرآن بخوانيد پيش از آن كه گروهي بيايند كه قرآن را مانند كوله‏پشتي به پشت خود بيندازند.